Бутун ер шари ақлдан озди, ҳамма ёқда ўлим ва вайроналик!

Анна Франк кундалигидан. 1943 йил 13 январь

15 ёшли қизнинг кундалиги

Инсоният тарихидаги энг машъум уруш ҳақидаги сара асарларни кўздан кечирар эканмиз, 15 ёшлик қиз – Анна Франкнинг қаламига мансуб машҳур кундаликни четлаб ўтолмадик. Мактаб ўқувчисининг ҳарбий ҳаракатлар давридаги ижтимоий-сиёсий вазият борасидаги мулоҳазалари ўқувчида катта қизиқиш уйғотади.

Аннелиз Мария (Анна) Франк 1929 йил 12 июнь куни Германиянинг Франкфурт-на-Майне шаҳрида туғилади. Аннанинг отаси Отто Франк Биринчи жаҳон урушида немис армиясида хизмат қилган. Захирадаги офицер О.Франк кейинчалик тадбиркорлик билан шуғулланади. Онаси Эдит Франк эса уй бекаси эди. Аннанинг ўзидан уч ёш катта Марго исмли опаси ҳам бўлган. Франклар оиласи яҳудий бўлса ҳам улар ўз динининг урф-одат ва анъаналарига деярли амал қилмаганлар.

1933 йилда Иккинчи жаҳон урушининг бош ҳарбий жиноятчиси – Гитлер ҳокимият тепасига келгач, асрлар давомида Германияда яшаб келган яҳудийларни ҳар томонлама таъқиб этиш сиёсати бошланиб кетади. А. Франк бу ноҳақлик ҳақида ўзининг машҳур кундалигида қуйидагиларни ёзиб қолдирган:

«Яҳудийлар велосипедларни топширишга ҳамда эгнига сариқ юлдуз тақиб юришга мажбур қилиб қўйилди. Уларга трамвайда юриш, кечки соат саккиздан кейин кўчага чиқиш, кино ёки театрга бориш, спорт тўгаракларига қатнашиш каби оддий инсоний ҳуқуқлар ҳам тақиқланди».

Таъқиб ва тақиқ

Бошқа яҳудийлар сингари Франклар ҳам таъқибдан қочиб, аввал Германиянинг бошқа шаҳарларига, кейинроқ Нидерландияга кўчиб ўтадилар. Амстердамда Анна олти ёшигача аввал Монтессори мактаби қошидаги болалар боғчасига, кейин эса ўша мактабнинг ўзига боради. У даврларда бутун жаҳонда тан олинган тўрт буюк педагогдан бири – италиялик Мария Монтессори (1870 – 1952) услуби бўйича ўқитадиган таълим муассасалари Европада кенг тарқалган эди. Шу мактабда у олтинчи синфгача ўқийди. 1941 йилнинг ёзида фашистлар Нидерландияни ҳам босиб олгач, яҳудийларга голланд мактабларида ўқиш тақиқлаб қўйилади. А.Франк ўқишни яҳудийлар гимназиясида давом эттиришга мажбур бўлади. Ўқувчи Анна тарих, адабиёт ва санъатга алоҳида қизиқади. А.Франк адабиётни доимо биринчи ўринга қўйганлигини ўз кундалигида меҳр билан таъкидлайди.

«Эркин асирлар»

1942 йилнинг ёзида Аннанинг опаси Маргога концлагерга жўнатилиш шартлиги ҳақида чақириқ қоғози келади. Франклар вазиятдан омон қолиш йўлларини олдиндан режалаштириб борганлар.

Шундан сўнг улар таъқибдан сақланадиган жой топиб, яшириниб яшашга қарор қиладилар. Улар гўёки Бельгия орқали нейтрал Швейцарияга қочиб кетгандек бўлиб, 1942 йилнинг июль ойидан бошлаб отасининг Принсенграхт – 263 манзилида жойлашган ишхонасидан паноҳ топадилар. Ишхонанинг тепа қаватида аввалдан тайёрлаб қў­йилган яширин уй бўлади. Бу ерда Франклар билан бирга бир нечта голланд яҳудийлари ҳам қўним топади. Улар мавжудлигини сир тутиб, анча оғир шароитларда узоқ вақт – 1944 йилнинг августигача, яъни йигирма беш ой шу ерда истиқомат қиладилар. Оттонинг дўстлари ва касбдошлари ўз ҳаётларини хавф остига қўйиб, «эркин асирлар»га озиқ-овқат ва кийим-бош келтириб туришади. Яширин уй Амстердамнинг қоқ марказида бўлган. Кундузи биринчи қаватда станокларда иш қайнаган. Франклар бу вақтда оёқ учида юриб, шивирлаб гаплашишга мажбур бўлганлар.

Совғага битилган қайдлар

Анна Франкнинг донғи кетган кундалигига илк қайдлар муаллифнинг 13-туғилган куни – 1942 йилнинг 12 июнида битилади. Аннанинг таваллуд кунига атаб отаси унга мўъжаз альбом сотиб олади. Анна бошқа совғалар орасида шу альбомга эришганидан ўзида йўқ хурсанд бўлади. У шу куннинг ўзидаёқ илк фикрларини кундаликка ёзиб қўяди. Аннада ўсмирликнинг илк йилларига хос ёлғизланиш, ким биландир сирлашиш истаги ҳамда орзу-ҳавасларга берилиш каби психологик хусусиятлар намоён бўла бошлайди. Анна шу каби фикр ва туйғуларини кундаликка ёзиб боришга аҳд қилади. У хаёлий дугонаси – Киттига яширин жойда ўзи ва яқинлари билан содир бўлган ҳар кунги воқеаларни сўзлаб туради:

«Азизам Китти! Қаттиқ тумовга чалинганим сабабли сенга аввалроқ ёза олмадим. Бу ерда бетоб бўлиш – даҳшатнинг ўзгинаси. Йўтал босганида кўрпа ичига бурканиб, иложи борича секинроқ йўталишга ҳаракат қилишинг керак (Ишчилар эшитиб қолмаслиги учун. – Ҳ.Ҳ.). Бироқ, бундан томоқ баттар қичишади ва сенга асалли, шакарли ёки яна нимадир қўшилган сутни зўрлаб ичиришади».

Яширин уйда деразаларни очиш, ташқи дунёни эмин-эркин томоша қилиш мумкин бўлмаган. Кундуз куни ҳожатхонадан фойдаланиш хавфли эди:

«...Бора-бора мен тинчланиб, хотиржам бўлдим ҳамда ўзимда эзгулик ва гўзалликка чексиз интилиш пайдо бўлганини ҳис этдим».

Кундаликдаги ёзувлар 1942 йилнинг 12 июнидан 1944 йил 1 август­гача қайд этиб борилади. Уруш натижасида қурбонларнинг сони соат сайин ортиб борарди. Бу ҳақда А.Франк қуйидагиларни ёзади:

«Бутун бош­ли кўчалар бир уюм шағалга айланган. Уйлари вайрона бўлган одамлар бошпана билан таъминланиши учун анча вақт кетса керак. Аллақачон 200 та ўлдирилган ва яраланган рўйхатга олинди. Касалхоналар тўлиб-тошиб кетган. Ёш болалар харобалар остидан ота-­онасини қидириб, кўчаларда санғиб юришибди. Ҳозир ҳам қулоқни қоматга келтириб, бизга ўлим билан таҳдид қилган ўша гумбурлашни эсласам, этларим жунжикиб кетади».

А.Франк урушнинг сабаблари ва оқибатлари ҳақида ҳам ўзига хос мулоҳаза юритади:

«...Ҳар бир урушдан кейин одамлар  «бу бошқа такрорланмайди, уруш шундай даҳшатки, қандай бўлмасин уни такрорланишдан сақлаб қолишимиз лозим» деб гапириб юришади. Ва мана, одамлар яна бир-бирлари билан урушаяптилар. Инсонлар нафас олиб, яшар эканлар доим урушиб туришлари керак (алам ва киноя билан айтилаяпти. Ҳ.Ҳ.), тинчлик ўрнатилиши биланоқ, улар яна янги жанжал ва можароларни қидирадилар».

«Орқа уйда»

Даставвал Анна бу кундаликни ўзи учун тутади. 1944 йилнинг баҳорида Англияга қочиб ўтган Нидерландия таълим вазирининг «Оккупация давридаги голландларнинг кундаликларга ёзиб борган кўрган кечирганлари умумхалқ мулкига айланиши керак!» деган чақириғини радио орқали эшитиб қолади. Бу даъват Аннага илҳом бахш этиб, унда кундалиги асосида китоб ёзиш нияти пайдо бўлади. А.Франк кундалигини  «Орқа уйда» деб номлайди. Энди у ҳар бир қайдини қайта кўчириб чиқади, фикрларини янада мазмундор қилиб, бадиий тасвирга алоҳида аҳамият қаратади. Аммо, бу ишини якунлай олмайди...

Чақув

1944 йилнинг 4 август куни қайсидир голланд чақимчисининг (кимлиги аниқ номаълум) зимдан берилган чақуви натижасида фалокат рўй беради. Яширин уйдаги барча яҳудийлар ҳибсга олинади. Освенцимда она ва икки қиз оиланинг ягона эркаги – Оттодан ажратиб қў­йилади. 1944 йилнинг охирида Анна ва Марго танлаб олиниб, шимолий Германиядаги Берген-Белзен конц­лагерига кўчирилади. Шу тариқа улар онасидан ҳам айриладилар. Эдит Франк 1945 йилнинг январь ойида вафот этади, унинг ўлими ҳақида яқинларига хабар берилмайди. Одам яшай олмайдиган ўта даҳшатли шароитлар лагерда терлама эпидемиясининг тарқалишига сабаб бўлади. Опа-сингилларнинг тақдири айнан шу иллат туфайли аянч­ли якун топади.

1945 йилнинг февраль ойида аввал Марго вафот этади. Яккаланиб қолган А.Франк опасининг ўлимидан бир ой ўтгач, бу дунёни тарк этади. 1945 йилнинг апрелида инглизлар Берген-Белзенни озод этадилар. Келажакда сермаҳсул ёзувчи бўлиши мумкин бўлган бу қизнинг ҳаёти уруш тугашига бор-йўғи бир-икки ой қолганида ана шундай фожиали барбод бўлади.

Аннадан кейинги ҳаёт

Миллионлаб инсонларнинг ёстиғини қуритган бу даҳшатли урушдан Франклар оиласидан фақат Отто Франк омон қолади. У қолган умрини кичик қизи Анна Франкнинг хотирасини абадийлаштиришга бағишлайди.

Ҳибс этилишдан олдин, яширин уйда Франклар оиласига ҳар томонлама кўмаклашиб, қайғудош бўлган оиланинг дўсти Мип Хиз Аннанинг кундалигини сақлаб қўйган эди. Отто Франк қизининг кундалигини таҳрирдан ўтказиб, 1947 йилда адади уч минг нусхада нашр эттиради. 

Бугунги кунга келиб, А.Франк кундалиги жаҳоннинг 70 га яқин тилига таржима қилиниб, умумий адади 20 миллиондан ошиб кетди. Кундаликни инглиз тилидан ўзбек тилига  «Чордоқ» номи билан Мунира Менглиева таржима қилган.

2009 йилда кундаликнинг асл нусхаси фашизмнинг ваҳшиёна ишларини тасвирлаб берувчи муҳим ва ўта таъсирчан ҳужжат сифатида ЮНЕСКОнинг «Жаҳон хотираси» дас­зтури рўйхатига киритилди. А.Франк ҳақида кўплаб китоблар ёзилиб, бир неча кино ва театр асарлари, шунингдек мультипликацион фильмлар ҳам ишлаб чиқилди.

Анна Франкнинг кундалиги бестселлер, яъни энг кўп сотиладиган ва энг кўп ўқиладиган ўнта китобнинг бири эканлиги унинг қанчалик қимматли асар эканлигини англатади.

1957 йилда Анна Франк фонди таъсис этилди. 1960 йилда Франклар бекиниб яшаган ўша машҳур уй Анна Франк музейига айлантирилди.

Аннанинг орзулари

 «Мусаффо осмон ва қуёш ёруғлигини кўриб турар эканман, ғам-андуҳ чекишга сира ҳаққим йўқ».

«Хурсанд, табассум ва нарсаларга танқидий кўз билан қараш».

 «Одамларнинг оғзини ёпиб қўйиш мумкиндир, аммо уларга анча ёш бўлганликлари учунгина фикр юритишни тақиқлаб бўлмайди».

Ҳайдарбек Ҳамдамов,

Жиззах олий ҳарбий авиация билим юрти гуманитар ва

ижтимоий-иқтисодий фанлар кафедраси катта ўқитувчиси