Marta o'qildi
"Мендирман Жалолиддин"..сериалидаги янги кўтарилишлар. Саломат Вафо.
Дунё тарихида хотин – қиз подшоҳлар Миср маликаси Клепатра, массагет Тумарис,турк маликаси Хуррам Султон, миср маликаси Шажарат Дуррур, рус подшоҳлари Екатерина1, Екатерина11, бугунги кунда муборак 94 ёшни қаршилаётган Англия кролиачи Елизавета каби подшоҳлар ҳаёти билан танишмиз. Оламда суръонлар солиб ўтган аёл подшоҳлар ҳаёти ҳақида “Клеопатра”,”Кўсем Султон”, “Буюк Екатрина”, “Томирис” яна кўплаб фильмлардан хабардормиз.
Бугун “Мендирман Жалолиддин” сериали орқали дунё Хоразмшоҳлар давлати маликаси Туркон хотун ҳақида билди. Айнан мана шу факт учун ҳам сериал ижодкорларига ташаккурларимни айтар эдим. Чунки, фақатгина Туркон Хотун образи ҳам алоҳида фильм бўладиган фожеавий шаҳс. У хоразмшоҳнинг онаси оддий бека эмас, балки, ўрни келганда 33 давлатнинг подшоҳи ўғли Оловиддин Хоразмшоҳдан кучли Туркон хотун эди.
Афсус, сериалнинг 2,3,4 сериялрини кўра олмадим.Ёки, ўзим уддасидан чиқа оламдимми...шу “MilliyTV” сайтида топган серияларнинг маълум муъаммолари, товуш ва тасвирда “скачок” борлиги учун уларни тамоша қилишни мутахассис сифатида маъқул кўрмадим. Мен фақат “Мендирман Жалолиддин” сериалини 5 - қисмини кўра олдим.
Фильмда Гуленай Калкан Туркон Хотун,Жавоҳир Зокиров Чингизхон, Каан Ялчин Султон Аловуддин Муҳаммад, Жалолиддин Мангуберди Эмре Кивилжим, Раъно Шодиева Ойчечак ролларини ижро этишган.
О, Гуленай Калкан.. мен виқорли,ҳукмдор,ақлли, гўзал, фожеавий шаҳс Туркон Хотунни худди шундай тасаввур этган эдим. Актрисанинг хоразм маликаларга хос юз тузилиши, юзидаги мардоналик, хукмфармолик ва сўзлаш монералари ўзи яратаётган қаҳрамон психологияси билан мос келган. Гуленай Калкан ўз ролини профессионаллик билан ижро этган.
Кўпчилик мухлисларда Туркон хотинга овоз берган, ўзбек актрисаси эътироз уйғотди..имкон бўлса, бу ҳақида ҳам ўйлаб кўриш керакдир.
Яна шундай муваффоқиятли чиққан қаҳрамонлардан Эмре Кивилжим Жалолиддин Мангуберди ва Қутлибека Юлдуз Ражабова ролларини яхши ижро этишган. Эмре Кивилжимнинг сериялар ва воқеалар тадрижи давомида тажрибаси ошиб бораяпти.5 – серияда укаси Оқшоҳ ва онаси Ойчечак ҳузуридаги монологлари муваффоқиятли чиққан.Яна Эмренинг ҳарбий олишув санъатидан машғулотларда яхши ўргангани жанг мизансеналарида яққол ажралиб турди.
Юлдуз Ражабова латофатли, сирли.. ўз ролини профессионалларча ижро этган. Унинг асарда Чингизхон тамонидан Хоразмшоҳлар саройига ташланиши..фильм интригаларини оширган. Унинг саҳна либослари устаси моҳирлик билан ишлагани учун Юлдуз кийган либослар, ўша тарихий даврни, кайфиятни акс эттирган. Яна фильм жараёнига қараб танланган make upлар ўз ўрнида қўлланилган . Режиссёр уни жуда яхши танлаган Юлдуз антрополик жиҳатдан ҳам хоразмликлар қиёфасига жуда мос келади.
Султон Аловиддин Муҳаммад ролини ижро этган актиёр Каан Ёлчин ҳақида фикр билдирмасам адолатдан бўлмайди. Каан Ёлчин Хоразмшоҳ ролини жуда яхши ўйнаган. У маҳорат билан ўйнагани учун..асрларнинг аллақандай буржларидан Аловиддин Хоразмшоҳ тирилиб келдимикан деган фантастик ўйларга бориш мумкин. Унинг амрона нигоҳлари,қатъияти,ҳаракатлари – ҳаммаси ишончли. Афсуски, олдинги серияларини кўрмадим, бу серияда эса Хоразмшоҳ фаол эмасдай кўринади. Аҳир, у 33 та мамлакатни босиб олган жаҳонгир..унинг тақдирига турли хил экшнларни сингдириш мумкин эди.Буюк Хоразмшоҳлар салтанатининг асоси бўлган Аловиддин Муҳаммадни турли зафарли юришларини,ғалабаларини кўрсатиш лозиммиди, чунки Хоразм империяси ўз-ўзидан барпо бўлмаган эди.
Мен “Мендирман Жалолиддин” сериали ҳақида...мулоҳазалар бўлимида тўҳталишим учун ёзмаяпман.
Ҳақиқатдан сериал режиссёри Меҳмет Бўздағ фильмнинг 5 – қисмини яхши ишлаган. Бу қисмда сериал муваффоқияти учун ҳамма унсурлар бор. Шукурки, айнан шу серияга келиб, сценарий бўйича воқеа-ҳодисалар, персонажлар орасидаги муносабатлар, тасвир ишлари бир маромга тушган.
Мен “Мендирман Жалолиддин – олисларга отланган зафарли карвон” мақоламда мусиқа ҳақида тўҳталган эдим. Овоз режиссёри 5 – қисмда эса мусиқа билан яхши ишланган, нейтрал треаклар билан, ҳатто, хоразмча мусиқалардан фойдаланилгани нур устига аъло нур бўлган.
Сарой ичидаги муносабатлар ва диологлар ишонарли чиққан. Асардаги саҳро, табиат, бозор манзаралари фильмнинг жонлилигини оширган.
“Мендирман Жалолиддин” сериалининг ютуқли йўналишларидан бири Чингизхон ва унинг ўғиллари, лашкарлари линиясидир..5 – қисмда оддий кўргазма учун одам ўлдирган Чингизхоннинг вахший қиёфаси ..тасвирланади. Чингизхон тамошабиннинг кўз олдида айёр, шафқатсиз, қиёфасиз одам сифатида намоён бўлади. Чингизхон ва унинг ўғилларининг либослари, жанг қуроллари, қора уйлар, умумий фон жуда муваффоқиятли чиққан.. Балки, келгуси серияларда Чингизхон линияси яна ҳам ривожлантирилар, албатта, бу фильмнинг ютуқли тамонини таъминлайди.
5 – қисмни кўрганимдан сўнг баъзи мулохазаларимни баён қилмоқчиман.
1.jpg)
Мулоҳазаларим:
Биринчидан: Сериалда қора ранг, архив тус кўпайиб кетганга ўхшайди. Масалан, Чингизхон, хашшошийларни қора, қамоқхона шунга ўхшаган жойларни архив рангида бериш керак. Недан Хоразмшоҳларнинг гўзал саройларини ўз рангида бермаслик керак. Айтайлик, “Клеопатра” эрадан олдинги даврда яшаган эди..аммо, фильмда ранглар симфонияси мужассам.
Иккинчидан: бир фикр айтай..Ҳамма замонларда хоразмда ислом дини кучли бўлмаган. Улар ўз урф – одатларига эга бўлган алоҳида миллат ҳисобланади. Сериалда қора салла ўраган ва бозорларда саҳроий кўчманчи қабилалар либосини кийган персонажлар кўпайиб кетган..мен ҳатто, Хоразмшоҳ Аловиддиннинг қимматбаҳо тош қадалган кубанкага ўҳшаган шерозий папах кийишини тасаввур қилган эдим. Салла ҳам яхши, аммо уни мажитга ва бошқа маросимларга борганда ўраш мумкин эди.
Учинчидан: Асарнинг тилига аҳамият бериш лозим, Ўзбекистонда 1990 йилларда пайдо бўлган “лар”қўшимчаси қўлланилган. Бу 3 – шаҳсга қўшилган қўшимча хоразмда зинхор бўлмаган. Яъни: “Туркон хотун келди/лар/”. Аминманки, 12 асрларда Хоразмда бугунги замонавий Туркия туркларидек.. инсонлар мулоқотда бир-бирига “сен”лаб гапиришган.
Кинонинг яна бир тузатиш керак бўлган тарафи...сериалда Жалолиддиндан тортиб..Аловиддин Хоразмшоҳ ва сарой мухофизларигача “Туркон Хотун”деб сўзлашади.Бу нотўғри муносабат бизнингча... Балки, онамиз Туркон Хотун деб мурожаат этиш лозимдир..у фильмда салбий образ бўлгани билан Аловиддин Хоразмшоҳнинг онасидир. Жалолиддин Мангубердининг хоразмча айтганда “анасидир”. Бу ерда буви деган атама ўзини оқламаган.
Тўртинчидан: Асарда Жалолиддиннинг онаси туркман уруғидан бўлган Айчечак – жуда ижобий бўлиб қолган. Балки, сериал сценарийсининг талаби шундайдир. Агар мен фильм қилганимда Айчечакни кучайтириб Туркон Хотун билан тенг даражадаги қаҳрамон посангисига кўтарар эдим. Булар орасида турли интригалар уюштирар эдим.Чунки, туркманлар жасур, жуда жанговар халқ, хотинлари от минади, эркаклар билан тенг жанг қилади.
Яна Айчечакнинг диалог саҳналари бир ёки икки персонаж билан бўлади.Бу асарнинг ритми, темпини тушириб юбориши мумкин.
Бешинчидан: Фильмда яна кучайтириб алоҳида линия қилиш мумкин бўлган бир қаҳрамон бор.Бу Нажмиддин Кубро..балки, бу сўзларим учун ҳақли эмасдирман, чунки, аввалги серияларни кўрмадим. Нажмиддин Кубро – линияси қўшилиши билан маълум афсонавий ҳолатлардан фойдаланиш мумкиндир. Жаҳоннинг шоҳ асари ҳисобланган Жеймс Комеруннинг “Аппокалипссис” да воқеа азалий афсоналар асосига қурилади. “Овотар”да ҳам бу каби усул ишлатилади. Нажмиддин Кубро..хоразмликларнинг пири..Чингизхон унга қалъадан чиқиб кетиш чорловини қилса-да, у Хоразмни ташлаб кетмайди. Мен бу ҳақида ўзимнинг янги романим “Хоразм маликаси Дорова” романимда ёзган эдим. У Хоразмни асраб қолиш учун дуо кучи билан Гурганжни кўздан йўқотиб қўйиш қудратига эга бўлади.
Олтинчидан: “Мендирман Жалолиддин” сериалига жаҳоний масъулият ва юк юклаш лозим. Негаки, Чингизхон босқини бир Хоразмга қаратилмаган эди, у бутун инсониятга қаратилган эди. Айни ўша даврда Хоразмшоҳ империясига 33 мамлакат вассал эди. Жалолиддин Хоразмшоҳ тарихда ўтган Александр Македонский, Амур Темур, қул майдонида олишадиган жами гладиаторлардан буюкдир, балки..Негаки, Жалолиддин Хоразмшоҳ дунё цвилизациясини ғорат қилган Чингизхонга қарши ёлғиз озодлик урушини олиб борди.
3.jpg)
Еттинчидан: “Мендирман Жалолиддин” сериалига хронологик титр, ёзувлар бериш лозим. Иншаллоҳ, ҳали фильм яна ҳам ривожланиб, улкан тарихий даврларни қамраб олади. Агар, маълум манзиллар,воқеалар олдидан титр берилса, фильмнинг тарихийлиги ва ҳаққонийлиги яна-да ортади.
Мақола сўнгида тарихий ҳақиқатни ошкор қилмоқчиман. Хоразм тарихи, ҳусусан, Жалолиддин Мангуберди ҳақидаги фильмни,яна қаранг-ки, сериални йиллар, асрлар кутган эдик. Бу борада “Мендирман Жалолиддин” мураккаб сериалини яратиш учун шижоат билан даврага чиққан ўзбек ва Туркия “Бўздағ” фильми ижодкорларини чин дилдан қутлаймиз. Негаки, бу фильмни озорлар, гуржилар, балки, Холливуд, балки, Болливуд компанияси режиссёрлари яратиши мумкин эди. Чунки, ҳозир таъкидлаганимдек, Чингизхонга қарши урушган, онаси, хотинлари, фарзандаларини Синд дарёсига чўкдириб, олти ёшли ўғлини чингиз жаллоди юрагини суғуриб олишганини ўз кўзи билан кўриб-да яна жангга отланган Жалолиддин Хоразмшоҳ..инсоният фарзанди эди. Айнан, шу қонли тарихий воқеа акс этган “Ҳасан – Ҳусан ўқ ёйи” номли ҳикоям бор.Марҳамат, фильм яратишни истаганларга уни тақдим қиламан. Бу ҳикоямни ўзгаларникидан фарқли деб биламан, чунки, у ҳикояни хоразмлик ёзувчи сифатида Жалолиддин ютган қонларни ҳис этган ҳолатда ҳаяжон билан ёзган эдим.
Кўпчиликка маълум “Троя” фильмида ичига жангчилар яширинган машҳур троя ёғоч оти совға сифатида шаҳарга киритилади.Бу от режиссёрнинг ихтироси билан шу қадар махобатли ясалади-ки, у уйлардан ҳам, саройлардан ҳам баланд бўлади.Ёки, “Опокалиппсис”даги одам бошини кесадиган ўлим тегирмони, минораси, ёки,”Одессия” фильми афсоналари, “Клеопатра”фильмида Клеопатранинг минг-минглаб қуллар ёрдамида кўтарилган тахтда дабдаба билан шаҳар дарвозасидан чиқиши саҳналари..Балки, бу сериалда ҳам шундай трюкларни қўллаш керакдир.
Чингизхон барча ғалабаларига айёрлик ва ғирромлик билан эришади. Бу фильмда Жалолиддин Мангуберди тамонидан кўп бора таъкидланади. Улкан манжанаклар, минглаган ёнаётган сувворийлар саҳналарини қўшиши мумкин. Ёки, Аловиддин Хоразмшоҳнинг юзлаб жанговар филлари бўлган..Бу тарихий фактларни менинг она юртим Хоразм ва Жалолиддин Хоразмшоҳ ҳақидаги асар баландлардан баланд фильм, ижодкор дўстларимга ёрдам бўлсин деган ниятда ёзмоқдаман.
“Мендирман Жалолиддин” сериалини яратишдай эзгу ният билан майдонга чиққан фильм ижодкорларига зафарлар тилаймиз. Дунёнинг, балки туркий халқларнинг дуоси билан илоҳим, сериал оламшумул шуҳрат қозонсин. Илоҳим, биз яратадиган фильмлардан келажак авлодларимиз “биз Жалолиддин Хоразмшоҳдай турон арслонининг авлодларимиз” деб фахрланиб юришсин.
“Мендирман Жалолиддин”фильмининг тинмай изланаётган ижодкорларининг келгуси серияларини яратишдай заҳматли фаолиятига зафарлар тилаймиз.
18 март 2021 йил.
Ташкент.
- - -