1970-01-01 Marta o'qildi

Раққоса. Шерзод Ҳалил ҳикояси

  Тўрт ойдан буён Илол қалъасидагиларни интиқ куттирган ёмғир ниҳоят шаррос қуйди. Аммо энди вақт ўтган, қурғоқчиликдан азият чеккан қалъа аҳли ёғийга таслим бўлишни афзал билишганди. Ўзи омад кулиб, тақдир қўлламаса ҳамма ишлар тескарига кетар экан. Бу сафар ҳам шундай бўлди. Султон Муҳаммад Хоразмшоҳнинг онаси Туркон хотун Мозандарондаги бу қалъада ўрнашаётганда, унинг фақатгина метин мустаҳкамлигини эмас, балки, бу ерда намликнинг ҳар доим юқорилиги-ю, ёғин-сочин кўп бўлишлигини ҳам инобатга олганди. Зеро, Илол қалъасида илгаритдан камдан-кам ҳолларда ҳаво очиқ бўлар, кўпинча ёмғир севалагани-севалаган эди. Бироқ бу гал аксига олиб ҳаво ниҳоятда очиқ келди. Чингизхон қўшинлари қалъа теграсида девор ва дарвоза қуришиб, атроф-жавонибни мисли қумурсқадек ўраб олишганди. Мўғуллар дарвозани кундузи очиб, қалъа ичкарисидаги аскарларга дўқ-пўписа қилишар, Туркон хотуннинг таслим бўлишини сўрашар, тунда эса дарвозани ёпишарди. Илол қалъасига ташқаридан ҳам, ичкаридан ҳам кириб чиқишнинг бирор-бир йўли қолмаганди. Айни вақтда Талоқонда бўлиб турган мўғуллар ҳукмдори Чингизхон султоннинг онаси ва унинг атрофидагиларни тириклайин тутиб келтиришни буюрган, шунинг учун жамалунотлар ва манжаниқлар ишга солинмаган, мўғуллар фақатгина қамал билан чекланиб туришарди. Қалъадаги нуфузли кишилар орасида Туркон хотундан ташқари, хоразмшоҳнинг собиқ вазири Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳ, султоннинг норасида ўғиллари ва номусининг жавҳари бўлган қизлари бор эди. Мўғулларга султон Муҳаммад Хоразмшоҳнинг гоҳ Жайхун бўйидаги қумтепалар ва барханлар орасида дайдиб юргани ҳақида, гоҳ унинг Калиф ва Андхуд ҳудудида пайдо бўлгани, гоҳ эса Қулзум денгизидаги аллақандай кимсасиз оролга қочиб боргани хусусида пайдар-пай, узуқ-юлуқ хабарлар келиб турарди. Баъзан султоннинг ўғиллари ва давлатининг асосий меросхўрлари бўлган Жалолиддин, Ўзлоғшоҳ ва Оқшоҳлар ҳақида ҳам айрим хабарлар янграб қоларди. Аммо нима бўлган тақдирда ҳам, бу хабарларда, уларнинг ҳеч қайсиси Илол қалъасидагиларни қутқариш учун келаётганлиги хусусида сўз бормасди. Хуллас, Илол қалъасидагиларнинг аҳволи танг эди. Балки шу сабабдан ҳам Туркон хотун Чингизхондан омонлик сўраб элчи жўнатгандир. Ҳамма қалъага элчини қайтишини кутарди. Мўғулларнинг одати тутиб олган кишисини сўроқ-истоқсиз ўлдириш бўлгани учун унинг қайтишига балки кўп ҳам умид йўқдир. Лекин букун эрта тонгданоқ элчи қайтгани ҳақида хабар қилишди. Бинт Занкижа буни тўсатдан эшитиб қолди. У ҳам қалъадагиларнинг тақдири нима бўлишини, ўзининг кейинги ҳаёти қандай кечишини ўйларди. Уни бир пайтлар султонга туҳфа қилишганди. Султон биринчи кўришидаёқ бу қизалоқнинг рақсига мафтун бўлиб қолганди. Сирасини айтганда, Бинт Занкижа раққоса бўлиб, жуда чиройли рақсга тушар, кейинчалик бўйига етгандан сўнг султон ихтиёридаги бутун ҳудудлардан у каби рақсга туша оладиган иккинчи раққосани топиш амримаҳол эди. Султон баъзан оқшомлари бўза ичиб, Бинт Занкижанинг рақсини томоша қилар, гўё бу билан ўзининг боши устига ёпирилиб келаётган ғавғолардан чалғимоқчидек бўларди. Султон раққосанинг хоразмча рақслари ижросига мунгли боқиб ўтираркан, Бинт Занкижа рақсга тушиш асносида ҳукмдорининг қиёфасидан унинг кўнглида нималар кечаётганлигини уқиб олишга интиларди. Бинт Занкижа шуни яхши эслайдики, султон сира ҳам илгариги султонга ўхшамасди. Кечагина қорахитойлар гўрхонини сиқувга олиб сарсон-саргардонликка мубтало қилган, Бағдод халифасига таъсир ўтгазган Муҳаммад Хоразмшоҳ энди қандайдир мўғуллардан қўрқиб ўзи сарсон-саргардонликда юрибди. Бинт Занкижа султонни ўйласа негадир эзиларди. Шундай улуғ ҳукмдорнинг бундай куйга тушиши Бинт Занкижанинг юрагига оғир ботарди. У шундай куйда ўз хонасида ўтираркан, деразадан қалъа ташқарисида нималардир бўлаётганлигини англаб қолди. Дарвоқе, Туркон хотун Чингизхоннинг таслим бўлишлик ҳақидаги шартига кўнганди. Элчининг келтирган хабарига кўра, фақат шундай ҳолатдагина Туркон хотун ва унинг яқинларига омонлик берилар экан. Шу боис, ҳозир мўғуллар қалъанинг ичкари ҳовлисига кириши учун дарвозалар ланг очилаётганди. Буни кўрган мўғуллар ичкарига яланг қиличлар кўтарган ҳолда отилиб киришди. Улар дарвозалардан кирар ҳамоноқ, дарвозани очган хоразм аскарларни чопиб ташлади. Қалъанинг юқори қаватидан буни кузатиб турган Бинт Занкижанинг эти увишиб, ўзини дераза олдидан четга олди. Бу вақтда шовқин-сурон кўтарган мўғуллар қалъа атрофида кўзларига кўринган эркаклар, ўспиринлар ва болаларни қиличдан ўтказишар, бунга аёлларнинг дод-фарёди, норасида қизларнинг нола-фиғони қўшилиб кетарди. Бинт Занкижа нима қилишини билмасдан хонадан югурганча отилиб чиқди-ю, яна ортига қайтиб, эшикни маҳкам ичкаридан беркитди. У ҳеч қачон бу лаънати мўғулларнинг қўлига тушиб қолишини истамасди. Занкижа хонага яшириниш учун жой қидириб кўрди. Аксига олиб бу жимитдек хонада яширинишга тузуқ-қуруқ жойнинг ўзи йўқ эди. Бинт Занкижа келишган суқсурдек қиз эмасми, уни исталган мўғул исталган пайтда пайқаб қолиши тайин. У хона бўйлаб гир айланаркан, нима қилишини билмасди. У мўғуллар қўлига тушгандан кўра, ўлимни афзал биларди. Ўзининг пушти-паноҳи бўлган султоннинг шундай вақтда мўғулларга қарши урушмасдан қочиб юрганини ўйларкан, энди Бинт Занкижа учун ҳеч қандай умид йўқлигини, фақат ўлимгина уни мўғуллар чангалидан омон ва пок сақлаб қолишини ҳис қилган ҳолда хонадан бирор-бир тиғ бормикан дея атрофга олазарак боқди. Аммо бахтга қарши Бинт Занкижанинг хонасига бундай нарсалар сақланмасди. Унинг ётоғи деворлари адрас ва ипак матодан тикилган рақс кийимлари, аёллар чопонлари, чўгирмалар ва узун қулочли дутор осилган турарди. Бинт Занкижа хонада ўймалашаркан, берк эшикни кимдир дурсуллатиб тепганидан чўчиб тушди

- Эшикни оч, – ташқаридан дағал ва қўпол мўғул овози янгради.

Бинт Занкижани бирдан узун сочлари эсига тушди. Хонадан тиғ топа олмаганига қарамай, у имкон топа олганидан хушнуд бўлиб, сочларини бўйнига ўраб, ўзини жон талвасасида бўға бошлади. Эшикни чамамда икки-уч мўғул бири қўйиб бир тепарди. Бинт Занкижа улгуролмади. Эшик қулаб тушиб ичкарига танасидан от шиптирининг ҳиди келадиган, калласи хумдек икки нафар мўғул отилиб кирди. Улар кирган заҳоти ўзини сочлари билан буғаётган нозикниҳол қизга ташланишди. Занкижани сочлари чилвиридан озод қилишаркан, улардан бири сулахмондай бадбуруш мўғул ҳамроҳига:

- Эшикни ёп Бўжи, – деди. – Хушбичим қушчанинг ўзи қўлимизга тушиб қолди-ку?

- Тўлон, у билан кайф суришга улгурасан, лекин у султоннинг қизи бўлса калланг кетади. Ҳоқоннинг фармонини эшитмадингми-ё?! – уни огоҳлантирди новчадан келган ҳамроҳи.

- У султоннинг қизи эмас, – Бўжини сўзини бўлди Тўлон. – Бўл, эшикни ёпиб тур.

Мўғулларнинг мусоҳабасини тингларкан, Бинт Занкижа дарҳол ўзини қўлга олди.

- Менга яқинлашма бузуқи, мен султоннинг қизиман! – ўзига яқинлашган Тўлонни шашт билан орқага итариб юборди раққоса.

- У султоннинг қизи экан! Қўй, шунга тегмай турайлик. – ҳамроҳини шаштидан қайтарди Бўжи.

- У Султоннинг қизи эмас, бизни алдаяпди бу манжалақи.

- Уни асир олайлик Тўлон, агар султоннинг қизи бўлмаса, сен уни ўзингга оласан.

Бадбуруш мўғул ҳамроҳининг сўзидан таскин топди шекилли, бинт Занкижадан йироқлашиб, унинг деворда илинган рақс кийимларига бир қур кўз югуртирди. Дуторни девордаги илинган жойидан олиб, ҳамроҳига:

- Мана бу ёғоч гурзини олиб қўй, султон билан жангда ҳали керак бўлади, – дея ҳазиллашди. Бунга жавобан новча Бўжи дуторни оёғи остига топтаб синдираркан:

- Султоннинг қизлари шунақа гурзилар билан машқ қиларкан-да, қойил, – деди.

Бинт Занкижа мўғулларнинг тўпори ва омилигини кўраркан, бунақа одамлардан ҳар нарса кутиш мумкинлигини хаёлидан ўтказди. Бўжи унга деди:

-Агар чиндан ҳам султоннинг қизи бўлсанг, тайёргарлигингни кўр, сизлар шу бугуноқ Талоқонга кетасизлар. Тақдирларингни ўша ерда ҳоқонимиз Чингизхон ҳал қилади.

Бу гап албатта бадбуруш мўғул Тўлонга ёқмади. Лекин у буни ҳамроҳига сездирмади. У бинт Занкижани ҳозироқ ўзиники бўлишини истаганди. Аммо бахтга қарши у султоннинг қизиман, демоқда. Агар бу нозанинг ҳақиқатан ҳам султоннинг қизи бўлса, уни ҳоқоннинг ўғилларидан бири Ўқтойми, Жўжими бирови олар, балки, ҳоқоннинг ўзи уни чўри қилиб олар. Ҳар ҳолда нима бўлганда ҳам, унга тегмай тургани маъқул. Чингизхон фармонига бўйсунмаганларни аяб ўтирмайди. Тўлон шуларни ўйлаб бинт Занкижага тегишни хаёлидан чиқариб ташлашга уринди. Бинт Занкижа деворда илинган кийимларини йиғиштиришга тутинаркан, дуторни синдириб ташлаган мўғулдан нафратланиб соз синиқларини чеккага олиб қўйди. Ҳар икала мўғул ҳам унга ришва ва шаҳват кўзи билан боқиб турарди. Занкижа буни ҳар лаҳзада сезиб турар, шундай бўлса-да, ўзини жасур ва дадил тутишга уринарди. Занкижа нарсаларини йиғиштириб бўлгач, мўғуллар уни пастки қаватга бошлаб тушишди. Қалъа ҳовлисига чиқишганда бинт Занкижа султоннинг кичик фарзандлари ва қизларига кўзи тушди. Собиқ вазир Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳ ҳам шу ерда эди.

- Бу бинт Занкижа-ку?.. – деди у раққосани таниб.

- У ҳам султонга тегишлими? – ундан бу ҳақда суриштирди мўғул лашкарбошиларидан бири.

- Ҳа, албатта, бўлмасам-чи?.. – қўрқув ичра тез жавоб берди собиқ вазир. – У султоннинг раққосаси.

- Раққоса экан у, – деди лашкарбоши хоразм тилини тушунмайдиган ёнидаги шеригига мўғулча талафузда. – Майли, уни ҳам ҳоқонга юборамиз. Хоразмшоҳнинг ноғорасига ўйнаган рақсларини ҳоқонга ҳам бир ижро этиб берсин-чи?!

Лашкарбошининг сўзининг эшитиб қолган Тўлон, ҳамроҳи новча мўғулга ўқрайиб қараб қўйганча, уни четга тортди:

- Нима дейсан?.. – шеригининг раъйига истамайгина майл билдирди Бўжи.

- Аблаҳ, сенинг гапингга кирмаганимда, анови хоразмшоҳнинг раққосасини...

- Мен қаёқдан билай, – ўртоғини сўзини бўлиб қўйди Бўжи. – Султоннинг қизиман деганидан кейин қўрқдим-да, балки лашкарбошидан уни бизга беришларини сўраб кўрармиз-а?..

- Энди уни тушингда кўрасан овсар. Биз ким бўлибмиз-ки, лашкарбоши уни бизга беради. Ҳаммасига сен айбдорсан.

- Бўлган иш бўлди, ана қара, Туркон хотунни олиб келишяпди, – Тўлоннинг диққатини султоннинг онасига жалб қилди Бўжи.

Улар ёши пича ўтиб қолганига қарамай анча кибрли ва салобатли аёлга жимгина тикилиб қолишди. Лашкарбоши султоннинг онасини имкон қадар илиқ кутиб олишга чоғланаркан, бунга жавобан Туркон хотун:

- Бизни тезроқ ҳоқонингиз Чингизхон олдига элтинглар, – деди. Лашкарбоши султонинг ўғиллари ва собиқ вазир Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳнинг қўлига ғул солишни, ҳоразмшоҳга тегишли бошқа аёлларга эса тегмасликка буйруқ берганидан сўнг, улар мўғул аскарлари қуршовида қалъадан чиқиб кета бошлашди. Бинт Занкижа ҳам бу ердан тезроқ кетишга ошиқарди. Зеро, қалъа ҳовлиси атрофидаги ҳамма жойларда нимталанга ўликлар ётар, уларнинг баъзилари аёллар ва болаларга тегишли эди. Қалъадан ташқарига чиқишлари ҳамоноқ, бинт Занкижа ёмғир томчилаётганлигини ҳис қиди. Ёмғир аввалига битта-битта томчилай бошлади, сўнг, бирданига шаррос қўя бошлади. Шунча вақт ёғмаган ёмғирнинг энди Илол қалъасидагиларнинг таслим бўлганидан кейинги ёғиши бинт Занкижани баттар ҳайратлантирди. Буларнинг ҳаммаси тақдирнинг инояти билан рўй бераётганлигини у теран англаркан, эртаси нима бўлишидан қатъий назар ҳаётга мардонавор боқиши лозимлигини у энди яхши тушунарди. Толақонга нисбатан тезроқ етиб боришлари учун аёллар ва болаларни от араваларга чиқаришди. От араваларни мўғул сарбозлари бошқариб борарди. Бинт Занкижа ҳам аравада Мазондарондан Толақонга кетиб борарди. Тупроқ йўлларнинг таровати ёмғир нафаси билан аралашиб кўнгилни қитиқлар, бироқ уларга яқинроқ юришга уринаётган мўғуллардан келаётган шиптир ҳиди буни бўғиб қўярди. Бинт Занкижа йўл-йўлакай Толақонга қадар икки хил кайфият билан борди. Бири узун йўлда карвонлар садоси остида мисоли ипак йўллардан таралаётган хоразм рақсларининг қуюқ оҳанглари бўлса, иккинчиси, унга ришва кўзи билан қараётган мўғул аскарларининг ёқимсиз турқ-таровати эди. Бу туйғуларнинг бири бинт Занкижа юрагига ширин хотираларни уйғотса, иккинчиси, хоразм қизларига вахшиёна ҳирс билан боқаётган босқинчи мўғулларга нисбатан нафрат эди. Бинт Занкижа, аввалроқ, Илол қалъсини Туркон хотун мўғулларга очиб берган чоғда, ўзини ўлдирмоқчи бўлганди, энди эса, Толақонга уларнинг ҳукмдори Чингизхон ҳузурига кетмоқда. У ёқда бинт Занкижани нима кутишини ҳеч ким билмасди. Аслида билишнинг нима кераги бор?.. Барибир ҳеч ким тақдир ёзуғидан қочиб қутулолмайди. Бинт Занкижа ҳам бунга қаттиқ ишонарди. Толақонга етганларига қадар ёмғир умуман тинмади. Шунчалик кўп ёмғир ёғди-ки, ҳамма шалоба бўлди. Лекин мўғуллар то Толақонга етгунга қадар тўхташни хаёлига ҳам келтиришмади. Ниҳоят кечга яқин Толақонга эсон-омон етиб келишди. Шу ерда улар учун аввалдан тайёрлаб қўйилган ўтовларга жойлашишди. Ўтовлар атрофини мўғул аскарлари қўриқлар, бу ердан аёл кишининг қочиб кетиши даргумон эди. Бинт Занкижани султонинг катта қизи Хонсултон хоним ўз ҳузурига олиб қолди. Хонсултон хоним Самарқанд ҳоқими Султон Усмоннинг умр йўлдоши эди. У ниҳоятда ақлли ва хушсурат аёл бўлиб, Туркон хотун давлат арконларига аралашмаганда Хонсултон хоним отасига салтанат ишларини бошқаришида яқиндан ёрдам берган бўларди. Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ тўнғич қизига ишончи юксак бўлгани учун унга ўз муҳрини ишониб топширган, у шу муҳр билан отасининг фармойишлари ва имзосини тасдиқларди. Хонсултон хоним турмушга узатилганидан сўнг, Султон Усмон билан Самарқандда яшаб келарди. Чингизхон қўшинлари Хоразмшоҳлар давлати ҳудудларига бостириб кирмасдан аввал Самарқандда бўлган ҳарбий машваратлардан сўнг, у эри ва отасининг раъйига кўра, Хоразмга Туркон хотун ҳузурига юборилганди. Султонинг бошқа қизлари ва кичик ўғиллари ҳам Туркон хотун ҳимоятига жўнатилганди. Бинт Занкижани ҳам султон буйруғига кўра, созандалар билан биргаликда Хоразмга юборишганди. Аммо Туркон хотун Хоразмда туришни афзал билмай Мозандаронга келган ва Сори дарёсининг юқори қисмида жойлашган Илол қалъасига келиб ўрнашганди. Энди эса, у қалъа ҳам бой берилган, мўғуллар ҳукмдори Чингизхон раъйини кутиб Толиқонда хоразмшоҳ қизларининг иззат-нафсига ярашмайдиган ўтовларда туришарди. Бинт Занкижа бир кеча Хонсултон хоним билан бир ўтовда тунаб қоларкан, хонимнинг ниҳоятда босиқлиги, айни пайтда отаси султон Муҳаммад Хоразмшоҳни қанчалар яхши кўриши билиб олди. Эртасига эрталаб Туркон хотунни Чингизхон ҳузурига чорлади. Султоннинг онаси шошилинч бу ерни тарк этди. Кейин собиқ вазир Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳ олиб кетилиб қийноққа солинди. Ундан сўнг султоннинг кичик ўғилларини олиб кетишди. Чингизхон уларни қатл қилишга фармон берди. Султоннинг энг кичик ўғли Чингизхоннинг буйруғига кўра бўғиб ўлдирилди. Шундан сўнг навбат унинг қизларига келди. Чингизхон хоразмшоҳнинг иккита қизини ўғли Чиғатойга берди. У қизлардан бирини ўзига чўри қилиб олди, иккинчисини вазири Қутбиддин Ҳабашга берди. Валиаҳди Ўқтой ва кичик ўғли Тўлихонга ҳам хоразмшоҳ қизларидан насиба тегди. Тўлихон хоразмшоҳ қизидан ўзининг насибасини олгач, уни хизматидаги ҳожиб Амидга тортиқ қилиб юборди. Хонсултон хонимни Чингизхоннинг ўғли Жўжи ўзига хотин қилиб олди. Бинт Занкижа эътибордан четга қолди. Эҳтимол собиқ вазир уни ўз ҳимоятига олгандир. Ҳар ҳолда уни мўғулларга беришмади. Бунинг учун бинт Занкижанинг тақдири илоҳийдан миннатдорчилиги бисёр эди. Бу орада собиқ вазир Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳнинг ҳам аҳволи бир мунча яхшиланди. У дастлабки қийноқлардан сўнг, Чингизхонга хоразмшоҳлар давлатининг молиявий ишлари ҳақида ҳоқонга яқиндан ёрдам бера бошлади. Баъзан Чингизхон вилоятлардан келган солиқ ва даромадларни текшириб кўришни Носириддин Муҳаммад ибн Солиҳдан сўрар ва собиқ вазир бу ҳақда билганларини оқизмай-томизмай мўғул ҳоқонига айтиб берарди. Бинт Занкижа бўлса, собиқ вазир яшаб турадиган ўтовда унинг уй ишларига қарашиб юрарди. Бу ишлар собиқ вазирнинг кийимларини ювиш, ўтовни саранжом-саришта тутиш ва шунга ўхшаш бошқа юмушлар эди. Бир куни бинт Занкижа собиқ вазирнинг кийимларини тордан йиғиштириб олаётган пайтида, иккита мўғул ва уларнинг ёнида турган яна бир турқи совуқ кишига кўзи тушди. Раққоса мўғулларни дарҳол таниди. Улар Илол қалъасидаги унинг хонасига бостириб кирган Тўлон ва Бўжи эди. Лекин уларнинг ёнида турган кимсани Занкижа танимади. У Занкижага худди еб қўйишга тайёр мўр-малахдек тикилиб турарди. Бинт Занкижа ўзини кўздан панага олиш учун ўтовга югуриб кирди. Ўтов ичида собиқ вазирнинг қиличи осиғлиқ турарди. Занкижа ҳар эҳтимолга қарши қилични олиб ялонғочлаб турди. Мабодо бу мўр-малахлар ўтовга кирадиган бўлса, Занкижа уларни чавақлаб ташлашга тайёр эди. Ўтов атрофида мўғулларнинг оёқ товуши, сўнг ўзларининг овози эшитилди:

- Эй, раққоса, нима, бизни танимадингми? – бу ўша новча Бўжининг овози эди.

- Чиқ буёққа, – дўқ урганнамо буюрди Тўлон.

- Бу ердан йўқолинглар, акс ҳолда ҳаммангизни ўлдираман, – ўтов эшиги узра қилич сермади у.

                          давоми бор.

- - -

< Orqaga qaytish